Interview

Bisschop Hans van der Hende: ‘Wachten tot corona overvliegt is geen christelijke optie’

 

Hoe kijkt de rooms-katholieke kerk naar de coronacrisis? Bisschop Hans van der Hende over vrijheid van godsdienst in een pandemie. „Er is geen principiële reden om vaccinatie niet toe te staan.”

• Arjen Schreuder - 5 februari 2021 om 13:30

De bisschop van Rotterdam zwijgt als hem iets wordt gevraagd, kalm wachtend tot de ander is uitgesproken, soms de indruk wekkend dat wat wordt gezegd hem slechts vaag interesseert of langs hem heen gaat. Om vervolgens dan ineens toch alert te antwoorden, in wijdlopige zinnen, bijna enthousiast, meestal eindigend in woorden over God.

Monseigneur Hans van den Hende (1964) is voorzitter van de Nederlandse Bisschoppenconferentie, een permanent overlegorgaan waarin de bisschoppen gezamenlijk beleid maken en uitvoeren. Af en toe komt Van den Hende in het nieuws. Na overleg over de houding van de kerken in de coronacrisis. Of als deelnemer aan de kerktop in Rome, twee jaar geleden, over misbruik van minderjarigen binnen de kerk. „We zijn beschaamd over wat er is gebeurd”, zei hij daarover destijds in een verklaring. „Tegelijkertijd merk je ook dat je naar een omvorming wilt van die schaamte en het gevoel van afschuw, naar wat het betekent voor de slachtoffers.” Inmiddels zijn er veel preventieve maatregelen genomen; zoals een gedragscode, een verklaring omtrent gedrag voor pastoraal werkers en een meldpunt voor grensoverschrijdend gedrag. De bisschop heeft doorgaans veel aandacht voor jongeren; zo maakt hij in Rotterdam een maandelijkse Tour of Faith, steeds in een andere parochie, om jongeren te ontmoeten en de eucharistie te vieren. Van den Hende haalde jaren geleden als bisschop van Breda de lokale krant door kritiek op zijn standpunt bij oecumenische vieringen met protestante geloofsgenoten niet de heilige communie te willen uitreiken, een belangrijk moment in katholieke kerkdiensten.

We spreken de bisschop op het bureau van het bisdom in Rotterdam. Hij is „dankbaar” dat de krant belangstelling heeft voor hoe de rooms-katholieke kerk aankijkt tegen de coronacrisis. Die noopte de kerk tot drastische maatregelen. Er zijn geen of slechts beperkt toegankelijke kerkdiensten. Veel gelovigen zijn in hun parochies aangewezen op een livestream, de een wat professioneler opgezet dan de ander.

Is het lastig om de mis te vieren in een vrijwel lege kerk?

„Veel aspecten in een viering zijn een dialoog tussen voorganger en gelovigen. Al is het maar omdat mensen na een gebed ‘amen’ zeggen. En zelfs als je alleen aan het woord bent, in een preek, zie je de mensen voor je en voer je een dialoog. Mensen reageren. Stoten elkaar aan. Lachen. Of fronsen hun wenkbrauwen. Maar als je alleen in een lens zit te kijken... Daarom ben ik blij dat er nog wat vrijwilligers zijn die hand- en spandiensten verrichten als ik online de mis opdraag. Dan is er toch iets van die wisselwerking.”

Waarom was de nachtmis met Kerst alleen online te volgen?

„We weten dat er in de kerstnacht ongeveer twee miljoen mensen naar onze katholieke kerk komen. In 2019 waren er hier meer dan duizend mensen in de kathedraal. Die massabeweging wilden we niet in gang zetten. Dus op kerstavond hebben we onze kerken niet geopend. Normaliter zou ik op drie plaatsen een viering hebben gehad. Nu was het geconcentreerd in één viering, voor de livestream.”

 

U zei in uw preek dat je ook in een lege kerk God kunt aanbidden.

„Als je het kerstfeest heel druk maakt, kan het zijn dat je zelf centraal staat. Als je in een lege kerk de Heer centraal kunt stellen, dan is het feest nog even inhoudsvol, zo niet meer tot de kern teruggebracht. Voor een katholiek is dat: God is mens geworden en dat is in een lege kerk nog steeds Christus.”

Bereikt u online meer mensen?

„De livestream kan nooit de fysieke vieringen overnemen: samen bidden en zingen en ter communie gaan, dat is de manier waarop mensen de liturgie willen vieren. Maar de livestream is ook een manier om er toch bij te zijn, ook in je eigen parochie, met je eigen pastoor. En er zijn ook andere manieren waarop we online werken. Vanavond heb ik een bijeenkomst met jongeren die het sacrament van het vormsel krijgen. Dat doen we online. Ik spreek met de kinderen. We maken kennis. Daar werkt het heel goed. Jongeren zijn gewend aan de digitale weg. We hebben vorig jaar ook allerlei diaconale mooie werken online in het licht gezet en een boost gegeven: zorg voor eenzamen, boodschappen voor ouderen, opvang van kinderen. Huwelijksvoorbereidingen doen we online. En bij lezingen hebben we gemerkt dat er online meer inschrijvingen zijn: niet iedereen maakt normaal gesproken graag een reis naar het drukke Rotterdam maar als ze achter hun eigen bureau kunnen zitten, zijn ze er bij.”

Sommige kerken wilden zich aanvankelijk niet aan de coronamaatregelen houden. U deed dat wel?

„De scheiding van kerk en staat in het Nederlandse bestel wordt vaak uitgelegd alsof we niks met elkaar te maken hebben. Dat is niet zo. Het is veel meer bedoeld om elkaar aan te vullen. De vrijheid van godsdienst kun je alleen beleven als je die in verantwoordelijkheid beleeft. De werkelijkheid houdt niet op bij de kerkdeur. Wij voelen ons net als de overheid verantwoordelijk voor de volksgezondheid in Nederland. Wij willen niet dat de plaats van de eredienst een plaats van besmetting wordt. Het getuigt van naastenliefde als je zorg draagt voor elkaars gezondheid. Daarom hebben we protocollen gemaakt over veiligheid en hygiëne.”

En gelovigen die wel naar de kerk willen en oproepen van de overheid negeren?

„Als je het hebt over vrijheid van godsdienst moet niet de nadruk liggen op: daar houdt jouw wereldlijke macht op en begint die van mij. Terwijl ik denk: de vrijheid om je geloof te belijden gaat gepaard met verantwoordelijkheid.”

De protestantse broeders en zusters in Staphorst zeggen: of ik ziek word, bepaalt God.

„Je kunt ook zeggen: als we inzicht hebben in hoe het virus werkt, dan moet je God niet alleen met je hart dienen, maar ook met je verstand. Daarom hebben de bisschoppen een protocol opgesteld dat risico’s zo veel mogelijk uitsluit. Afstand. Aanmelden. Hygiëne. Ventileren. Zingen is een risico, dus dat doen we ook niet gezamenlijk. Alleen een cantor of maximaal vier zangers die ver uit elkaar staan.”

U geeft dus ook niet het advies om je niet te laten vaccineren.

„Inderdaad. Er is geen principiële reden om vaccinatie niet toe te staan. Vaccineren is een manier om zorgvuldig om te gaan met de gezondheid van jezelf en van anderen.”

Wat betekent corona voor u persoonlijk? Brengt het nieuwe inzichten?

„Ik ben mij nog meer bewust geworden dat de kerk deel uitmaakt van de samenleving, want het virus gaat door alle geledingen heen. En ik ben me nog meer bewust geworden van hoe het netwerk van de kerk een eigen rol vervult. Als ik zie hoe veel projecten er het afgelopen jaar hebben gelopen, als ik zie hoe mijn collega’s in de parochies aan de slag zijn, hoe veel vrijwilligers verbindingen leggen, dan ben ik dankbaar. Ik hoop dat de mensen er de kracht voor houden en er de moed voor bewaren. Meer dan ooit is het mijn eerste taak om te bemoedigen en de weg te wijzen.”

Brengt de coronatijd mensen tot een dieper geloof?

„Nou, corona trekt in de eerste plaats een enorme wissel op onze samenleving. Ook op het wereldtoneel. De kloof tussen arm en rijk wordt groter. Het zet ook veel van wat we voor lief nemen onder druk. Het rotsvaste vertrouwen in onze gezondheidszorg en de wetenschap, het idee dat de mens het allemaal wel kan regelen, krijgt een knauw. Laatst zei iemand mij dat door corona ook mijn geloof wel een knauw zal hebben gekregen. Nee. Voor mij betekent dit niet een straf van God. Dat Hij ons de dood in jaagt of zo. Ik heb geleerd van Christus dat Hij de mensen juist draagt en in Zijn liefde wil uitnodigen. En tijdens een lockdown gaat het hart misschien nog wel meer open dan onder normale omstandigheden.

Het netwerk van liefde krijgt in deze tijd een bijzondere kans

„Paus Franciscus zei in een ontmoeting met pelgrims dat sommige mensen graag zo snel mogelijk terug willen naar het oude normaal, naar wat we gewend zijn, en dat andere mensen juist naar het nieuwe normaal streven. Maar wat is dat dan? Globalisering? Vrijheidsbeperking? De paus zegt: het gaat om het buitengewoon normale van het Koninkrijk Gods: de menselijke waardigheid; vrede en respect; gemeenschapszin.”

Maar dat zou u twee jaar geleden toch ook hebben gezegd?

„Er gaat van het evangelie altijd een appel uit om vanuit je geloof de goede dingen te doen voor de opbouw van het Rijk van God. Dat Rijk kun je niet vinden op Google Maps, het zit in de harten van de mensen. Maar zeker nu in coronatijd staat alles onder druk. De wetenschap, de cohesie in de samenleving, de verbondenheid van Europa, hoe verdeel je vaccins wereldwijd. In dat licht is dat ‘buitengewone normaal’ voor mij nog urgenter dan voorheen.”

Wat kan uw kerk hier betekenen?

„Er is op veel niveaus zorg voor mensen die de deur niet uitkomen, mensen die eenzaam zijn. Je ziet mensen boodschappen doen. We hebben hier een kerk met een Mariakapel. In de loop van de week zie je de hoeveelheid houdbare producten bij Maria groeien. Dat wordt opgehaald voor de voedselbank. Het netwerk van liefde krijgt in deze tijd een bijzondere kans. Gebed en naastenliefde komen bij elkaar.”

Neemt het aantal gelovigen toe?

„Er zijn mensen die een tijd niet naar de kerk zijn geweest en nu de draad oppakken. Ze zijn door deze periode van stilstand tot bezinning gekomen. Doordat ze op zichzelf zijn teruggeworpen, ontdekken ze dingen die meer bij hun persoon passen dan tijdens hun drukke agenda was voorzien. Een van onze kerken in IJsselmonde is uitgiftepunt voor de voedselbank. Daar hebben mensen op leeftijd die de voedselbank draaiende houden, studenten bereid gevonden om voedselpakketten aan te reiken omdat de ouderen daar te kwetsbaar voor zijn. Dan zie je iets bijzonders gebeuren.”

Nog even over dat ‘buitengewoon normaal’. Wat is dat precies?

„Het buitengewone normaal sluit de goede dingen van het oude normaal in, maar is ook een criterium om het nieuwe te aanvaarden. Het is de blauwdruk van het Rijk Gods. De wereld is ons gegeven in beheer, niet in bezit. Daar hoort ook naastenliefde bij.

„De ethische consequenties van het christelijk geloof worden in tijden van corona, waarin iedereen op zichzelf teruggeworpen lijkt te worden, voor mij met nog meer gezag ingepeperd dan ervoor. Dat je niet, door angst geregeerd, afwacht tot het allemaal weer voorbij is. Je hoeft het niet allemaal maar te laten gebeuren. Je kunt ook het verschil maken. Afwachten tot het overvliegt, is geen christelijke optie. Anders was moeder Teresa ook nooit aan haar wereldwijde project begonnen. Dat geldt voor heel veel grote heiligen die zich lieten leiden door de liefde en de dienstbaarheid van Jezus. Dat is wat de wereld nodig heeft.”

U heeft wel een heel krachtig geloof, niet?

„Dat geloof is niet alleen iets waar je voor kiest. Je voelt dat het je bestemming is.”

Een roeping?

„Een roeping betekent in religieuze zin dat je gelooft dat God niet alleen mij het leven geeft, maar ook een opdracht. God vraagt dit van mij, dit is in mijn hart gegroeid als mijn bestemming.”

In een filmpje groette u onlangs verpleegkundigen. Die hebben volgens u ook een roeping, niet?

„Als verpleegkundigen in hun vrije tijd als vrijwilliger een week lang mee naar Lourdes gaan om daar met 150 mensen op te trekken, dan heeft ook deze inzet voor zieken, het gehele jaar door, te maken met hun leven in het licht van hun godsgeloof.”

En verpleegkundigen die niet religieus zijn?

„Als mensen zich laten roepen door de ellende van een ander, zich laten aanspreken door de amechtigheid van iemand die wordt binnengedragen, dan is dat niet hetzelfde als een religieuze roeping. Maar het is wel een impuls die van buiten hen zelf komt. Ik sluit niet uit dat dit de impulsen van de Heer zelf zijn. Ik wil hun roeping niet annexeren, want dat vinden mensen die niet geloven onprettig. Maar hun toewijding heeft trekken die bij een religieuze roeping niet zouden misstaan. Ik heb respect dat ze dat allemaal volhouden. Dat de mens er zo voor een ander kan zijn, vind ik indrukwekkend. In deze toewijding aan de ander komen mensen enorm goed uit de verf. Zoals God het bedoeld heeft.”